पल्सार म्हणजे काय?
‘पल्सार’ हा आकाराने लहान, अतिशय घन आणि अधिक वयाचा न्यूट्रॉन तारा असून, तो अत्यंत वेगाने स्वतःभोवती फिरत असतो. या ताऱ्यामधून उत्सर्जित होणारे रेडिओ संदेश पृथ्वीवर विशिष्ट कालावधीने नोंदले जात असल्यामुळे त्याला ‘पल्सार’ म्हणतात. काही पल्सार एका सेकंदामध्ये शेकडो वेळा स्वतःभोवती फिरतात, अशांना ‘मिलिसेकंद पल्सार’ म्हणतात. २०१६ मध्ये ‘एनसीआरए’मधील प्रा. भासवती भट्टाचार्य आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी ‘जीएमआरटी’च्या नोंदींच्या साह्याने ‘जे १२४२-४७१२’ या मिलिसेकंदचा शोध लावला होता.
सूक्ष्म बदल टिपला
संस्थेतील पीएचडीची विद्यार्थिनी असलेल्या अंकिता घोषच्या पुढाकाराने झालेल्या संशोधनातून खगोल शास्त्रज्ञांच्या आंतरराष्ट्रीय गटाने ‘जे १२४२-४७१२’ या ‘पल्सार’च्या क्षेत्रातील घडामोडी समोर आणल्या आहेत. ‘एनसीआरए’ने दिलेल्या माहितीनुसार, अद्ययावत जीएमआरटीच्या साह्याने शास्त्रज्ञांनी ४०० आणि ६५० मेगाहर्टझ फ्रीक्वेन्सीवर या ‘पल्सार’च्या २.४ मायक्रोसेकंदच्या अचूकतेने नोंदी घेतल्या. या नोंदींमधून ‘पल्सार’च्या संदेशांमध्ये होणारा सूक्ष्म बदल टिपण्यात आला.
वस्तुमानाचा ऱ्हास
‘जे १२४२-४७१२’ पल्सारला आपल्या सूर्यापेक्षा दहा पटींनी कमी वजन असलेला जोडीदार असून, हे दोन्ही तारे एकमेकांभोवती ७.७ तासांत एक प्रदक्षिणा पूर्ण करतात. या काळात काही वेळा या जोडीकडून येणाऱ्या संदेशांची तीव्रता कमी होते. ‘पल्सार’कडून मुक्त होणाऱ्या तीव्र ऊर्जेमुळे त्याच्या जोडीदार ताऱ्याच्या वस्तुमानाचा ऱ्हास होत असून, एक प्रकारे ‘पल्सार’ त्याच्या जोडीदाराला नष्ट करत आहे. जोडीदार ताऱ्यातून बाहेर पडलेल्या वस्तुमानामुळे ‘पल्सार’कडून येणाऱ्या रेडिओ संदेशांची तीव्रता कमी होते, असे या संशोधनातून समोर आले आहे. हे संशोधन ‘ॲस्ट्रोफिजिकल जर्नल’मध्ये नुकतेच प्रसिद्ध झाले आहे.