दिवा लावणारा कीटक
– काजवा हा कणा नसलेला म्हणजेच अपृष्ठवंशीय गटातील कीटक आहे. काजवे निशाचर असतात.
– संध्याकाळी जंगलात शांतता पसरल्यांतर ठरावीक झाडांवर काजवे चमकताना बघायला मिळतात.
– नर काजव्यांच्या पाठीवर दिव्यांप्रमाणे लुकलुकणारा प्रकाश दिसतो.
– काजव्यांच्या शरीरामध्ये नैसर्गिकरीत्या रासायनिक प्रक्रियेतून प्रकाश निर्माण होतो.
– काजव्यांच्या पोटातील मॅग्नेशियम, प्राणवायू, लुसिफेरस आणि लुसिफेरीन यांमध्ये रासायनिक प्रक्रिया होते आणि त्यातून प्रकाशाची निर्मिती होते.
– काजव्यांची निसर्गसाखळीतील भूमिका महत्त्वाची आहे. हे कीटक जैविक कचऱ्याचे विघटन आणि परागीभवनही करतात.
दमट वातावरण पोषक
पावसाळ्यापूर्वीचे म्हणजेच मे महिन्याच्या दुसऱ्या पंधरावड्यात वातावरण साधारणत: दमट होते. ढग दाटून येतात. पाऊस पडल्यानंतर गारव्याऐवजी उकाडा जाणवायला लागतो. हाच काळ काजव्यांच्या मिलनासाठी अनुकूल असतो. पश्चिम घाटातील वनक्षेत्रात, डोंगर दऱ्यांमध्ये उतारावरील हिरडा, बेहडा, सादडा, जांभूळ, आंबा आदी निवडक झाडांवर प्रामुख्याने काजव्यांचा मुक्काम असतो. प्रकाशात झाडांच्या फांद्या उजळतात. लयबद्ध पद्धतीने लुकलुकणारे काजवे याच काळात दिसतात. मिलनानंतर काही दिवसांतच मादी पाणथळ जागेत अंडी घालते आणि पुढील पिढी जन्माला येते. गेल्या काही वर्षांत वृक्षतोड आणि वाढत्या मानवी हस्तक्षेपामुळे काजव्यांचा अधिवास धोक्यात आला आहे.
भंडारदऱ्यात मोठा उत्सव
पुण्याबरोबरच, नगर, नाशिक, सातारा आणि कोल्हापूरमध्ये काजवा महोत्सवाचे आयोजन केले जाते. भंडारदरा, पांजरे, उडदावणे, कोलटेंभे या आदिवासी खेड्यांच्या शिवारात, रंधा धबधब्याजवळ मोठ्या प्रमाणात निसर्गप्रेमी काजवा महोत्सवात सहभागी होतात. या भागात काजवा महोत्सव हे स्थानिकांसाठी रोजगाराचे साधन झाले आहे. गेल्या दोन वर्षांपासून तेथील अनियंत्रित पर्यटनाला रोखण्यासाठी वन विभागानेही आता नियमांची चौकट घातली आहे. भीमाशंकर अभयारण्याच्या लगतचा काही भाग, ताम्हिणी, राजमाची, लोणावळा, मुळशी, वेल्हे या भागांतही काजवे बघायला मिळतात. साधारण १५ जूनपर्यंत रानावनात शेकडोंच्या संख्येने झाडांवर लुकलुकणारे काजवे बघायला मिळतात.
महोत्सवांमुळे उपद्रवात वाढ
– काजव्यांना बघण्यासाठी जाणारे अनेक जण जंगलात गाड्या नेतात.
– चांगले फोटो मिळविण्यासाठी पर्यटक काजव्यांना त्रास देतात.
– काजव्यांनी बहरलेल्या झाडांवर बॅटरीचे झोत टाकतात.
– काजव्यांना पकडून घरी घेऊन जाण्याचा प्रयत्नही केला जातो.
– जंगलात जाऊन पर्यटक गोंधळ, मोठे आवाज करतात.
वन विभागाची नियमावली काय?
– पर्यटकांनी गाडी जंगलात न्यायची नाही.
– रस्त्याच्या कडेला थांबून काजव्यांचे निरीक्षण करावे.
– सुट्टीचा दिवस टाळून अन्य दिवशी पर्यटकांनी काजवे बघायला जावे.
– काजव्यांवर कॅमेऱ्यांचे फ्लॅश, बॅटरीचे झोत टाकण्यास बंदी.
– काजवे बघायला गेल्यावर जंगलात जेवण, गोंधळ करण्यास मनाई.
– पर्यटकांनी उपद्रव केल्यास संयोजकांवर होणार कारवाई.
आम्ही गेल्या आठ वर्षांपासून निसर्गाचे नियम पाळून काजवे दाखविण्यासाठी नागरिकांना घेऊन जात आहोत. शहरी वातावरणात वाढलेल्या अनेकांनी काजवे पाहिलेले नाहीत. त्यामुळे त्यांना काजव्यांबद्दल खूप आकर्षण आहे. लहान मुलांसह ज्येष्ठांपर्यंत सर्व वयोगटातील नागरिक आमच्या अभ्यास सहलीत सहभागी होतात. पहिल्या टप्प्यात आम्ही त्यांना काजव्यांचे जीवनचक्र, निसर्गसाखळीतील महत्त्व याची माहिती देतो आणि जंगल परिसरात घेऊन जातो. रस्त्याच्या कडेला थांबूनच आम्ही काजवे दाखवतो.- शेखर नानजकर, ‘वाइल्ड’