वटवाघळे मराठवाड्यात आणि इतरत्रदेखील कुठेही आढळतात. वटवाघळांचे दोन मुख्य प्रकार आहेत. लहान वटवाघळे त्याला सामान्य भाषेमध्ये बॅट किंवा पाकोळी असे संबोधतात. मुख्यत्वे आकाराने छोटी असलेली ही वटवाघळे समूहाने राहतात आणि शाकाहारी (व्हेजिटेरियन) आणि गरज पडली तर मांसाहारी या श्रेणीत मोडतात. उलट मोठ्या आकाराची वटवाघळे (फ्लाइंग फॉक्स) एकटे भ्रमण करताना दिसतात व मांसाहारिक श्रेणीत मोडतात.
वटवाघळांचे पर्यावरणीय महत्त्व खूप मोठे आहे. हे अनेकांना कदाचित माहीत नसेल. वटवाघळांवर व त्यांच्या सवयींवर एक जागतिक स्तरावर महत्त्वाचे संशोधन प्रबंध छत्रपती संभाजीनगरमधील शासकीय ज्ञान विज्ञान महाविद्यालयातील डॉ. ए. गोपाळकृष्णा यांनी केले आहे. जागतिक पातळीवर त्याची दखलही घेण्यात आलेली आहे.
डॉ. गोपाळकृष्ण हे आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे प्रसिद्ध वटवाघूळ संशोधक १९६५-६६मध्ये प्राणीशास्त्र विभाग प्रमुख म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्या संशोधन कार्याची दखल जगभरातल्या मोठ्या प्रमुख संशोधन ग्रंथात घेण्यात आलेली आहे. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली बारा-पंधरा संशोधक विद्यार्थ्यांनी त्यांची पीएचडीही मिळवलेली आहे. डॉ. भालचंद्र, डॉ. माधवन, डॉ. इनामदार, डॉ. करीम आदींनी डॉ. गोपाळकृष्ण यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएचडीचे प्रबंध सादर केलेले आहेत आणि ही सगळी माहिती जागतिक पातळीवर प्रसिद्ध संशोधन ग्रंथात ग्रंथित करण्यात आलेली आहे.
वटवाघळे आणि दुष्काळ
संयुक्त राष्ट्र संघाच्या वारसा स्थळांमध्ये वेरूळ, अजिंठाची लेणी अग्रक्रमांकावर आहे. वटवाघळे दिवसा अंधाऱ्या लेण्यांमध्ये छताला उलटी चिकटून बसत. त्यांचे मूत्र आणि विष्ष्ठा जमिनीवर खाली पडत असे. त्यांच्या मलमूत्राचा निचरा न झाल्याने त्या जागी एक विशिष्ट दुर्गंधी येत असे, ज्याने पर्यटकांना पर्यटनाचा नीट आस्वाद घेता येणार नाही असे पर्यटक विभागाला वाटले. परिणामी, एक योजना तयार करण्यात आली. त्याप्रमाणे धुरीकरण व अन्य मार्गाने वटवाघुळांना हटवून परिसर ‘वटवाघळेमुक्त’ करण्याचा एक प्रयत्न करण्यात आला.
डॉ. ए. गोपाळकृष्ण यांनी पर्यटन विभागाला सल्ला दिला, ‘कृपा करा; परंतु त्या वटवाघळांना हलविण्याचा विचारही मनात आणू नका. असे केल्यास त्याचे विपरित परिणाम पर्यावरणावर होतील.’ मात्र, त्या वेळी पर्यटन विभागाला परदेशी चलनाचे जास्त महत्त्व होते आणि एका तज्ज्ञ संशोधकाचा सल्ला त्यांना तेवढा मानवला नाही. त्यांनी प्रयत्नपूर्वक सगळी वटवाघळे त्या लेण्यांच्या परिसरातून गायब करून टाकली. डॉ. गोपाळकृष्णांना ही गोष्ट रुचली नाही.
ज्वारीच्या संकरित प्रजातीवर एक मीजमाशी नावाची कीड अतिशय वेगाने वाढते आणि तिचे नियंत्रण केल्याशिवाय उत्पादन वाढवता येत नसे. कणीस मोठे असले, तरी त्यातील फुलांवर मीजमाशी हल्ला करून ते फूल खाऊन टाकत असे आणि त्यामुळे ज्वारी तयार होत नसे. कणीस मोठे दिसे; पण त्यात ज्वारी तयार झालेली नसे. निसर्गात या किडींना नियंत्रण करण्यासाठी वटवाघळे इतर पक्षी, काही अन्य कीटक असे अनेक घटक त्यावर जैविक नियंत्रण ठेवीत आणि त्यामुळे मीजमातीचा उपद्रव एकदम कमी होई. जैविक नियंत्रणाची नैसर्गिक पद्धत सर्वत्र कामाला येते. लेण्या परिसरातून वटावाघुळांना, विस्थापित केल्यानंतर दुर्दैवाने त्या वेळी स्थानिक परिसरात भयावह दुष्काळ पडला.
कीटकभक्षी वटवाघुळांची ही ओळख बहुतेकांना नसते. त्यामुळे दुष्काळासारखी परिस्थिती देखील उद्भवू शकते. वटवाघुळांच्या अनुस्पस्थितीमुळे दुष्काळी परिस्थिती उद्भवू शकते ही लोकांना कल्पना करण्याच्या पलीकडची गोष्ट होती. खरं तर भारताच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी १९७२मध्ये संयुक्त राष्ट्र संघात भाषण देऊन पहिल्यांदा पर्यावरण हा जागतिक महत्त्वाचा विषय आहे, याकडे जगाचे लक्ष वेधले. पंतप्रधान इंदिरा गांधींच्या या भाषणानंतर संयुक्त राष्ट्र संघाने नॉर्वेच्या पंतप्रधान ग्रो हारलेम ब्रूटंलँड यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समितीने या समितीला पूर्ण जगभर प्रवास करून पर्यावरण विषयक माहिती गोळा करण्याला सांगण्यात आले. ग्रो हारलेम ब्रूटलँड यांच्या अध्यक्षतेखाली समितीने एक जागतिक अहवाल तयार केल्यानंतर, पहिल्यांदा जगभर पर्यावरण हा विषय अतिशय महत्त्वाचा आहे हे जगाला कळले. हा अहवाल ‘आवर कॉमन्स फ्युचर’ नावाने पुस्तक रूपाने प्रसिद्ध आहे.
पर्यावरण विषयाचे महत्त्व लक्षात आल्यामुळे आता आपल्या शैक्षणिक स्तरावर सर्व पातळीवर हा विषय एक प्रमुख विषय म्हणून शिकवला जात आहे. आपल्या सर्व विकास योजना पर्यावरणपूरक आहेत की नाही याची खात्री करूनच आपण या योजना लागू करत आहोत. या पर्यावरण विषयाबाबत आता चांगल्यापैकी लोक जागृती झाली आहे. पर्यावरण विषयाची सर्वसमावेशकता आता सामान्य लोकांना चांगली कळू लागली आहे. सुदैवाने युवा पिढीला पर्यावरणाचे महत्त्व समजल्याने पुढील अनेक पर्यावरणीय प्रश्न टाळता येतील आणि सुजलम सुफलम वसुंधरेची जोपासना करण्याचे बाळकडू अंगीकृत करता येईल. माणसाला आपल्या अस्तित्व टिकवून ठेवायचे असल्यास निसर्गातील इतर पशु, पक्षी, झाडे, वेली, कीटक यांच्या संगोपनाचाही विचार करावा लागेल.